Tâm là gì ? Phân tích khái niệm tâm dưới quan niệm Đạo Phật

Đây là câu hỏi hay và quan trọng, nhưng không có nhiều người hỏi, những Phật tử thuần hành cũng ít khi hỏi. Thông thường, chúng ta chỉ cần biết tâm là vô hình, trong suốt, không phải tim, không phải tấm lòng, không phải là não bộ, không phải là trí hay đầu óc theo cách nghĩ thông thường.

Tâm  không nằm ở đâu cụ thể trên thân.

Nếu vậy mọi người sẽ nghĩ tâm là tâm hồn. Bạn cũng có thể nghĩ như vậy, nhưng bạn chỉ cần phân biệt một chút rằng tâm đây không phải là ‘tâm hồn’ hay ‘linh hồn’ theo như định nghĩa các tôn  giáo  khác. Vì tâm, theo Phật giáo, là một tiến-trình, một dòng chảy, và luôn luôn biến đổi; chứ không phải là một cái gì đó cố định theo kiểu một ‘linh hồn’ cố định, bất biến và truyền kiếp. Phật giáo không công nhận có một ‘linh hồn cố định, bất biến và truyền kiếp’.

Bạn có thể hiểu nôm na như vầy: tâm là phần không dính líu đến thân, nhưng nó ở đâu đó trong thân. Và chính tâm là cái ghi nhận, nhận thức, chịu, hưởng, và thay đổi không ngừng theo mọi cảm giác sướng-khổ của sự sống.

Phật giáo định nghĩa rõ hơn về tâm với những đặc tính, như sau:

Tâm là một hiện tượng phi-vật-chất, nó nhận thức, nghĩ, nhận biết, nếm trải, và phản ứng với đối tượng bên ngoài thông qua sự tiếp-xúc  của  giác  quan và thức sinh ra từ các giác quan đó.

Theo kinh điển, tâm có hai đặc tính cơ  bản:  trong suốt và sáng tỏ.

• Trong-suốt: có nghĩa là trong suốt, không hình dạng, không màu sắc; không vết, trong sạch; và   vì vậy, đặc biệt, có nghĩa là "những ý nghĩ và những đối tượng khác của tâm có thể khởi sinh bên trong nó". (Giống như kiểu một không gian chân không trong suốt, và bụi bặm hay thứ khác có thể xuất hiện và hiện lên bên trong đó).
• Sáng-tỏ:có nghĩa là sáng và có thể tự chiếu sáng; và vì vậy, đặc biệt, có nghĩa là có thể "thấy-biết" mọi sự vật hiện tượng đúng-như-chúng-là.  (Giống  như sự  sáng tỏ  của  đèn chiếu có thể chiếu rọi vào chỗ tối để nhìn-thấy mọi thứ một cách rõ rệt). “Trong suốt và sáng tỏ” chính là cách miêu tả cái chân-tâm, cái tâm nguyên thủy, cái tâm gốc của con người. Chân-tâm vốn là thanh tịnh và trí tuệ.

Nhiều người cho rằng tâm ở chỗ trái tim (Điều này trùng hợp trong tiếng Pali, Thái Lan, Hán, Hán Việt: tâm có nghĩa là tim. Tuy nhiên trong nhà Phật, khi các sư thầy nói trái tim là họ chỉ về tâm, còn khi họi nói tâm là chỉ về tâm chú không phải chỉ về trái tim hữu hình đang đập).  Có người nghĩ rằng tâm ở trong bộ não, theo nghĩa tâm trí. Điều đó cũng sai, vì não và tim đều là hữu hình,  là có thể nhìn thấy được, chụp hình được, giải phẩu được, cắt được, đụng được. Chúng đều là những bộ phận vật chất, không phải là thứ phi-vật-chất như định nghĩa của tâm.

Tuy nhiên, Đức Phật cũng không nói là tâm nằm  ở chỗ nào cụ thể trong thân. Phật chỉ gọi tâm như là một cái "hang" bên trong thân.

Một số diễn dịch ẩn dụ khác về tâm được tìm  thấy trong kinh điển và luận giảng:

• Tâm giống như người khách trọ, thân là căn nhà.  Khi căn nhà  ‘thân’ chết đi hay tan rã, tâm  sẽ đi chỗ khác (tái sinh vào sự sống mới);
• Tâm là không thể nhìn thấy được, mà chúng ta chỉ có thể khái-niệm hay nhìn-thấy  tâm  thông qua những gì chứa đựng [xuất hiện, hiện lên, có mặt] bên trong nó. Ví dụ, ta chỉ  nhìn thấy hay  biết những ý nghĩ, ô nhiễm, tham, sân...đang có mặt trong tâm. (Như đã nói,  tâm là  trong-suốt,  có nghĩa là những thứ khác có thể  xuất  hiện,  hiện lên, có mặt bên  trong  chân  không  trong suốt đó.)
• Kinh điển cũng thường ví rằng: Tâm  giống  như một tấm gương sáng. Nhưng bụi  bặm  sẽ  bám vào càng lúc càng nhiều. Nếu  không  có  biện pháp ngăn chặn bụi bặm hoặc lau chùi bụi bặm, thì cái gương sẽ càng lúc càng dính bẩn và không còn trong-sáng để mà soi.
• Hoặc, tâm giống như nước trong suốt,  tĩnh- lặng và sáng-tỏ. Tâm tham dục giống như nước trong bị trộn với những màu sơn; Tâm đang sân giận giống như nước đang sôi. Tâm đang ngu si, hay buồn ngủ, hay đờ đẫn thì giống như  mặt  nước bị tảo rong che khuất. Tâm đang bất an (động) và lăng xăng thì giống như mặt  nước  trong gió động; Tâm của chúng ta thì bị ô-nhiễm và bất-tịnh giống như nước bùn. Càng khuấy động, thì bùn càng vẫn đục thêm, chỉ có giữ nó yên-lặng và tĩnh-tại thì bùn  mới  lắng  lặng xuống, và nước trở thành trong.
• Hoặc, tâm của chúng ta si-mê và vô-minh  giống bầu trời u ám mây đen. Khi nào xua tan được đám mây vô minh đó, tâm sẽ trở lại trạng thái vốn có của nó là  cái tâm "trong  sáng như  bầu trời xanh" . . .
• Trong một quyển sách dạy rất hay về tu thiền, thiền sư Bhante Gunaratana nói như vầy:

"Vì chúng ta không thể thấy được  tâm,  nên  chúng ta không thể nào chánh niệm  (chú tâm) vào một mình tâm. Thay vì vậy,  chúng  ta  chú tâm vào những thứ chứa trong nó....Ví dụ, làm  sao để thấy hay biết những tâm tham, sân, si?. Bạn có thể khéo léo so sánh với những lúc mình không (ít) tham, sân, si.".

Ví dụ, đó là cái tâm tức giận  (sân) và  ngu  mờ (si) khi bạn uống rượu, thì bạn có thể nhận ra nó, vì bạn có thể so sánh nó với trạng  thái tâm  lúc  bạn tỉnh táo, không uống rượu. Tuy nhiên, có những  trạng thái tâm rất là tinh-vi mà bạn khó nhận biết để mà đối trị nó. Những loại này cần nhiều thời gian tu tập, rồi bạn sẽ thấy được chúng và đối trị được  chúng.

- Khi định nghĩa về tâm và sự tu hành, Đức Phật đã nói như vầy :

"Này các Tỳ kheo, tâm này là sáng tỏ, nhưng nó bị làm hư hỏng bởi những ô nhiễm ngẫu nhiên  từ bên ngoài. Một kẻ phàm phu không được chỉ dạy không hiểu được điều này đúng như nó là.  Vì vậy, đối với người ấy, không có sự tu dưỡng tâm.

"Này các Tỳ kheo, tâm này là sáng tỏ, nhưng nó không bị dính những ô nhiễm ngẫu nhiên từ bên ngoài. Một đệ tử thánh thiện được chỉ dạy hiểu được điều này đúng như nó là. Vì vậy, đối với người ấy, có sự tu dưỡng tâm."

Những câu kinh này có nghĩa là: Tâm vốn có hai trạng thái. Trạng thái vốn có của nó (chân-tâm) là trong-suốt và sáng-tỏ. Trạng thái thứ hai là bị làm hư hỏng bởi những ô nhiễm từ bên ngoài, tức bị lu-mờ  và dơ-bẩn. Người không có trí (không học hiểu giáo pháp) thì không hiểu được, nên không thực  hành  việc tu dưỡng tâm. Người có trí (có học hiểu giáo pháp) thì hiểu được và nỗ lực tu dưỡng tâm, làm trong sạch tâm.

Về mặt tu tập giới hạnh và thiền tập, có một số giảng giải như sau:

Tâm vốn là tinh khiết và trong sạch. Nhưng vì chúng ta bị dính nhiều ô nhiễm và bất tịnh,  như: tham, sân, si, và rất nhiều loại thói tâm lâu ngày và lâu đời (tập khí) thuộc ba nhóm tham, sân,  si này.   Vì có những thứ ô nhiễm đó, con người mới bị khổ đau vì luôn chạy theo khoái lạc nhục dục, chạy theo những niềm tin sai lầm, và tạo ra  nghiệp xấu  dẫn  dắt mình vào vòng sinh-tử liên tục và đầy đau khổ.

Phật giáo đã tìm ra những nguyên-nhân đó của sự khổ và sự luân hồi sinh-tử. Đó chính là dục-vọng và/do những quan niệm sai lầm và si  mê  (về  cái ‘Ta’, bản ngã, linh hồn, về mê tín...).

• Những dục vọng và quan niệm sai  lầm [tà  kiến] đó thể hiện trong chúng ta bằng  những  thói-tâm  [tập khí] thuộc tham, sân, si, dưới những dạng chướng ngại thô-tế và dễ-thấy trong thân tâm.
• Những dục vọng và quan niệm sai lầm  [tà kiến]  đó cũng nằm tàng ẩn bên dưới những lớp sâu của tâm thức [tàng thức] dưới những dạng thói-tâm-nặng [gông cùm] rất vi-tế và khó-thấy, như Đức Phật đã đặt tên.

Muốn hết khổ đau và sinh tử thì phải diệt trừ hết những dục-vọng và những tà-kiến sai lầm và si mê đó. Về mặt thực hành, đó là làm  cho  tâm  trong  sạch, loại trừ và tẩy sạch những ô  nhiễm  đã  nói trên. Đó chính là sự tu tập tâm, tu dưỡng tâm. Đó là "thiền". Và những cách thức tu thiền đã được Đức Phật chỉ dạy, và các thầy tổ đã hướng dẫn qua bao đời.

Vì vậy, việc tu hành theo đạo  Phật  cũng được  gọi là "tu tâm", tức là tu sửa tâm: loại bỏ những tâm xấu.

Tiến-trình làm trong sạch tâm nằm trong việc sống giữ giới hạnh, thực hành thiền tập để giúp tâm trong sạch [trong suốt] và trí tuệ [sáng tỏ] như bản chất chân-nguyên của nó.

Khi nào tâm trở nên được trong sạch, tâm được giải thoát, và trạng thái giải thoát hoàn toàn đó được gọi là Niết-bàn: trạng thái cao quý nhất mà các bậc A-la-hán và Phật đã chứng đắc được.

Nguồn: Vấn Đáp Phật Giáo - Lê Kim Kha (biên soạn)

SPRINGO ĐÀO TẠO - TƯ VẤN HỆ THỐNG CHIẾN LƯỢC - QUẢN TRỊ - PHÁT TRIỂN CON NGƯỜI & TỔ CHỨC.

Hotline Tư vấn – Huấn luyện Doanh nghiệp: 0969 798 944 (zalo, call, nhắn tin...)

Hotline các khóa Huấn luyện/Đào tạo: 0984 394 338 (zalo, call, nhắn tin...)

Email: hrspring.vn@gmail.com

Địa chỉ: KĐT Vinhome Gardenia Hàm Nghi, Cầu Diễn, Nam Từ Liêm, Hà Nội.